Innuttaasut ataasiakkaarlugit agguaqatigiissinneranni Upernaviup pigisaani inuit 2.700-t missaanniittut Kalaallit Nunaanni avammut tunisinermit isertitanut tunniussaqarnerpaanut ilaapput. LINDA KASTRUP/RITZAU SCANPIX, 2015

Ineqarfiit

Ilulissani illut ilai illuupput uiguleriit pukkitsut, taakkua ilai arlallit kangianut isikkiveqarlutik.
HANNIBAL HANSCHKE/REUTERS/RITZAU SCANPIX, 2021

Avataaniit aggersunut nunatsinni angerlarsimaffiit tassaagajutsinneqartarput illunnguit qisummik sanaat qalipaatigissut qaqqat sinaanni alianaatsumiittut. Kalaallinulli amerlanernut ullumikkut pissusiviusut allaapput. Nunatsinni innuttaasut amerlasuut illoqarfinni annerni inissiani quleriaanilu najugaqarput.

1950-ip tungaanut pissutsit

Sorsunnersuup aappaata tungaanut innuttaasut angerlarsimaffeqarnissartik nammineq isumagisarpaat, atorfimmut atasumik inissaqartinneqanngikkaangamik. Kalaallit amerlanertigut issunik qaammalinni najugaqartarput illuniluunniit qisuusuni sanapallataasimasuni. Ineqarniarneq ajuissorpoq, 1940-llu missaani toqusartut pingajorarterutaat tuberkulosimik toqquteqartarput – najugaqarfiit pitsaannginnerat pissutigalugu.

Issunik qarmakkat atorneqarsinnaasut pissarsiarineqarsinnaasut atorlugit sanaajusarsimapput, kalaallilli aalaakkaanerusumik najugaqalernerminni, illuliortalerput nunatsinni europallu avannaamiut sanariaasaat ataatsimoortillugit. Ukiup 1900-p missaaniit issumik qarmakkat ilaat iluatungaatigut qisunnik iigaliorneqatalerput, qaliaqartalerlutillu qisunnik ataavartussanik, ukiorlu kaajallallugu najugaqarneq naliginnaajartulerluni. Issumik qarmakkat matoqqasut isugutammik asiunermillu ajornartorsiuteqalerput, tamannalu tuberkuloosip siaruaanneranut pissutaaqataagunarpoq.

Ataasiakkaat qisunnik sanaanik imminnut illuliuuttarput, tamannali ajornukusoorsimavoq; Kalaallit illuliornissaminnut taarsigassarsisinnaanngillat, aamma qisummik illuliussagaanni pilersaarusiortariaqarpoq, atortussanik tikisitsisariaqarput aamma sanasutut sulisinnaasariaqarput. Kalaallit piniartuullutillu aalisartuupput, sanasuunatik.

1950 missaaniit 1965-imut

Sorsunnersuup aappaata kingorna danskit naalagaaffiata innuttaasut ineqarnissaat akisussaaffimmisut tiguaa. GTO-p (Grønlands Tekniske Organisation) illut titartarlugillu assigiiaat sanavaat, illoqarfinni nunaqarfinnilu sanaartoqarneqartunik. Illut mikisuupput aaqqissuulluakkat atortorissaaruteqanngitsut, issunilli qarmakkanut naleqqiullugit pitsanngoriaataasut. Illut tamakku assigiiaat ukiut ikittunnguit ingerlanerinnaanni naliginnaasunngorput–illut qisuit qalipaatigissut, nunatsinni sanaartornermut ilisarnaataalersut.

1940-kkut naaneranni 1950-ikkunnilu naatsorsuutigineqarpoq Kalaallit aalisarnermik inuussutissarsiuteqalissasut. Taamaammat sanasut danskit aallartitaapput illunik sanaartoriartortitaallutik, aallaqqaataanilu Kalaallit illunik sananermi peqataaqqusaanngillat. Tamannali allanngorpoq, namminerlu illuliassat katitertakkat akikitsunnguanngorlugit tunineqartalerput. Eqqarsaat tassaavoq, inuit nammineerlutik sanilitik ikiortigalugit illuliortalissasut. Taamaammat nammineq illuliat pitsaassusaat allanngorarpoq.

1965-ip missaaniit 1975-imut

Aalisarnerup aalisakkerinerullu naammassisaqarfiulluarluni siuarsarneqarnerani kinguneranillu innuttaasut eqiterunneqarnissaannik kissaateqarneq 1960-ikkunni sanaartornermi pilersaarusiornermilu allatut eqqarsartitsilerpoq. Taamani GTO­p inissiarsuit betonimik sanaat, illoqarfinnilu annerni tamani takussaasut sanaartortippai. 1965-imi GTO­p Nuummi blok P sanatippaa, 200 meterisut takitigisoq quleriillu arfiniliusut, piffissap ilaani Kalaallit 1 %-iinit najugaqarfigineqarpoq.

1980-p missaaniit 2000-imut

Namminersornerulluni Oqartussaanerup atuutilernerani 1979-imi inissianik sanaartorneq allanngortinneqaqqippoq. Minnerunngitsumik illussanik titartaasartut Aarhusimeersut Friis & Moltke tamatumunnga sunniuteqarput. Moltke sorsunnerup kingorna Kalaallit Nunaanni angalasimavoq, Friis-ilu 1950-p missaani Grønlands Styrelsimi atorfeqarpoq, illullu mikisut siulliit titartarlugit. Taamaalillutik nunatsinnut tunngasunik marluullutik tunuliaqutaqarput. 1980-ikkut ingerlaneranni ilaatigut Nuummi, Sisimiuni Ilulissanilu illuni quleriaanik uiguleriiaanillu sanaartorput. Inissiarsuit ilusilersorneqarneranni »kalaalinngorsaaneq« malunnarpoq, illut qalipaatigissaartut sunnertiffiusinnaasut – sanaartukkani allani aamma takuneqarsinnaasoq.

1994-imi INI A/S pilersinneqarpoq pisortat inissiaataannik allaffissornikkut aqutsisussatut.

2000-ip missaaniit 2021-mut

Inissialiornermi annikitsumik allanngoriartorneqarpoq tullianik annertuumik nikeriarneq pivoq Namminersulernerup 2009-imi eqqunneqarnerata kingorna.

Annertuumik ajornartorsiutigineqartut ilagaat illoqarfinni arlalinni inissaaleqineq, pisortat attartukkanik amerlanerpaanik piginnittuunerat, aamma namminersorlutik attartortitsisartut killeqarnerat. Tamanna tikillugu pisortat inissilialiornerat akileraarutinit aningaasalersugaavoq, aningaasanilli attartulluni sanaartorneq periarfissaalersinniarlugu Namminersorlutik Oqartussat 2009-mi illuutileqatigiiffik Illuut A/S pilersippaat. Namminersorlutik Oqartussat pisariitsumik sanaartornissaq kissaatigaat, inissiat quleriiaat pingaarnerutillugit (attaveqatigiinnikkut pisariaqartinneqartut annikillisarumallugit), aamma assigiiaanik amerlasuunik sanaartortoqarnissaa kissaatigineqarpoq akikinneruniassammata.

Namminersorlutik Oqartussat inissiassat nutaat pillugit unammisitsivoq, Clement & Carlsen ajugaasoralugit Permagreen sanaartortoralugu. Suleqatigiit arlalinnik quleriiaanik inissialiortiterput, Nuummi Tuapannguani inissiat siulliullugit. Taamaattut Nuummi Qinngutsinni sananeqarput illoqarfinnilu annerni allani, portussusaat assigiinngiiaarput pisariaqartitsineq periarfissallu naapertorlugit.

2015-imiit sanaartukkat nutaat quleriiaajupput, pingaartumillu Nuummi ukiut qulikkaat naajartorneranni sanaartortoqartorujussuuvoq. Sanaartorneq annertusiartortumik namminersortunit ingerlanneqarpoq, imatullu annertutigaluni pisortat sanaartugassaannut sanasussarsiorneq ajornakusoorluni. Tamatuma kinguneranik akit qaffarujussuarput.

Taamaalillutik Namminersorlutik Oqartussat kommunillu inissianik attartugassanik naammattunik inissialiornissaq ajornakusoortippaat, attartortakkanik pisariaqartitsisut, nuuttut aamma atorfimmut atasunik inissaqartitsiniarneq eqqarsaatigalugit.

Piginnittuuneq

Siusinnerusukkut inissiat pingajorarterutaat marluk (2/3) pisortanit pigineqarput, tamannali appariartorpoq. Ukiualunni Namminersorlutik Oqartussat siunertarisimavaat amerlanerit angerlarsimaffitik namminneq pigissagaat, ilaatigut attartortut inigisaminnik pisinerisigut. Innuttaaqatigiinnili 40 %-it tikillugit ukiut tamaasa nuttartuummata, amerlasuut siunissaq ungasinnerusoq eqqarsaatigalugu, namminneq pigisaminnik ineqarnissartik soqutiginngilaat. Illoqarfinnili annerni nammineq pigisat piginneqatigiillunilu inigineqartut amerliartorput.

Inissiaqarneq aningaasalersuinerlu

Illoqarfinni annerni sisamaannarni inissianik illunillu tuniniaaneq piviusumik ingerlanneqarpoq, taakkunanilu aningaasanik taarsigassarsinikkut pisinissaq periarfissaalluni. Nunap sinnerani inissiarsinissamut realkredit-imilluunniit attartorneq ajornarpoq. Illoqarfinni taakkunani nalinginnaasumik aningaasanik taarsigaasarsineq imaluunniit ileqqaaruteqarsimaneq kisimik periarfissaapput.

Aserfallatsaaliinissamik pisariaqartitsineq

Nuup qeqqata avannaaniittoq illoqarfiup ilaa Nuussuaq 1970-ikkut naalerneranni pilersinneqarpoq aammalu 1980-ikkut ingerlaneranni annertusarneqarluni. Nuussuaq, ullumikkut Nuup illoqarfiata ilaaniannersaasut aapparisaat, eqimasunik pukkitsunik quleriiaanik illuliorfigineqarsimasoq malunnarpoq, aammalu illut amerlasuut silamiiffissat kaajallallugit immikkoortukkaani inissisimallutik.
REBECCA GUSTAFSSON/VISIT GREENLAND, 2016

Pisortat attartortittagaasa pisoqaanerit amerlanertigut aserfallatsaalineqarnerat pitsaanngilaq. Akiliutigisartakkat politikkikkut alajangersagaasarput ataavartumillu aserfallaatsaaliinissaq akissaqartinneqarani. Taamaammat nutarterinissamik isaterinissamilluunniit pisariaqartitsineq annertoqaaq. Namminersorlutik Oqartussat inissianut 60-ikkunni 70-ikkunnilu sanaartukkanut 2018-imi nutarterinissamut 1,6 mia. kr.-nit pisariaqartinneqartutut missingersorpaat. Danmarks Tekniske Universitetip pisariaqartitsineq annertunerusorivaa, aamma inissiat nutaajunerusut siunissami aserfallatsaalisariaqarnissaat ilimagalugu.

Illoqarfinni minnerusuni nunaqarfinnilu angerlarsimaffiit immikkut ajornartorsiutaapput. Illut niuerutigineqarsinnaanngimmata piginnittut nutarterinermut iluarsaassinermullu aningaasat pissarsiariuminaatsippaat. Ilisimasaqarnissaq, tamakkiisumik isiginnissinnaaneq ilisimasalinnillu siunnersorteqarnissaq pisariaqarpoq – tamakkulu illoqarfinni annerni taamaallaat nassaassaapput. Annertunerusumik aningaasaliissagaanni nalunngittariaqarpoq ukiualunni najugaqassalluni imaluunniit angerlarsimaffik tunisinnaasariaqarpoq aningaasaliissutaasimasut utertinnissaannut naammattumik akilerlugu. Tamanna inoqarfinni minnerni angujuminaatsorujussuuvoq, ilaatigut angerlarsimaffiit aserfallakkiartornerannut pissutaalluni.

Paasissutissat allat

Kalaallit Nunaani inuuiaqatigiit inuussutissarsiutillu pillugu paasissutissat allat.

  • Tove Lading

    (in. 1955) Illussanik titartaasartoq MAA. DTU Construct-imi issittumi sanaartornermi lektori.